Pozorność umowy o pracę – co to jest?

Umowa o pracę jest podstawowym tytułem do objęcia pracownika ubezpieczeniem społecznym i zdrowotnym. Pracownik uzyskuje z tego tytułu dostęp do wielu świadczeń z ZUS i jest to dla niego pożądana forma współpracy ze swoim pracodawcą.

Bardzo często zdarza się jednak tak, że ZUS uznaje taką współpracę na podstawie umowy o pracę jako zawartą wyłącznie dla pozoru, w celu uzyskania świadczeń np. macierzyńskich. Wchodzi on wtedy w spór z pracownikiem oraz pracodawcą i odmawia wypłaty świadczeń.

Rolą pracownika oraz pracodawcy jest wtedy udowodnić, że umowa o pracę była rzeczywiście wykonywana i zaistniały wszystkie elementy stosunku pracy.

Stosunek pracy

Stosunek pracy to zobowiązanie się pracownika do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Natomiast pracodawca zobowiązuje się do zatrudnienia pracownika za wynagrodzeniem.

Więcej o stosunku pracy można znaleźć w naszym artykule.

Każda umowa, która zawiera cechy stosunku pracy (tj. dobrowolność zatrudnienia, osobiste świadczenie pracy w sposób ciągły, podporządkowanie, ustalone miejsce i czas pracy, wykonywanie pracy na rzecz pracodawcy ponoszącego ryzyko związane z zatrudnieniem, odpłatny charakter zatrudnienia) zostanie uznana za stosunek pracy, bez względu na jej nazwę.

Umowa o pracę nakłada na pracodawcę konieczność zgłoszenia pracownika do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego i zdrowotnego. Pracownik uzyskuje z tego tytułu dostęp do świadczeń wypłacanych przez ZUS na wypadek wypadku bądź choroby.

Ryzyko ubezpieczeniowe

Ubezpieczenie społeczne ma chronić pracownika przed negatywnymi skutkami zdarzeń, które uniemożliwiają mu wykonywanie pracy (wypadek, choroba). Jego celem jest zapewnienie minimum egzystencji osobie, która przykładowo w wyniku wypadku straciła możliwość wykonywania pracy i uzyskiwania z tego tytułu wynagrodzenia.

Ubezpieczenie opiera się na ryzyku – pracownik może zarówno nie zachorować przez cały okres zatrudnienia jak i ulec wypadkowi już po jednym miesiącu od dnia zatrudnienia i uzyskać tytuł do zasiłku chorobowego z ubezpieczenia wypadkowego w wysokości 100% podstawy jego wymiaru.

Zdarza się jednak, że kandydat lub kandydatka na pracownika wiedzą lub podejrzewają, że wkrótce nie będą mogli świadczyć pracy, np.:

• kandydat ma świadomość, że jest ciężko chory,

• kandydatka dowiedziała się, że jest w ciąży.

Ze względu na swój stan kandydaci mogą podejmować działania, aby zawrzeć jak najszybciej umowę o pracę, która stanowić będzie tytuł do objęcia ich ubezpieczeniem społecznym.

Takie działanie może zostać uznane jako pozorne, w szczególności dlatego, że nie zachodzi tutaj żaden mechanizm ryzyka, na którym oparte jest ubezpieczenie społeczne. Chory kandydat podejrzewa, że w niedalekiej przyszłości nie będzie mógł wykonywać pracy, zatem jego niezdolność nie jest zdarzeniem niepewnym i można je z dużym prawdopodobieństwem przewidzieć, a wręcz zakładać.

Pozorność oświadczenia woli

Oświadczenie woli to zachowanie, które zmierza do wywołania określonych skutków prawnych, np. zawarcia, zmiany lub rozwiązania umowy o pracę.

Oświadczenia te mogą być w różnym zakresie wadliwe – mimo ich złożenia, mogą nie doprowadzić do wywołania żadnego skutku prawnego np. zawarcia skutecznej umowy o pracę.  Kodeks pracy nie zawiera regulacji dotyczących tego zagadnienia, dlatego odpowiednie zastosowanie będą miały przepisy Kodeksu cywilnego.

Pozorność polega na rozbieżności pomiędzy zakomunikowanym na zewnątrz zamiarem wywołania określonych skutków prawnych, a rzeczywistą intencją wywołania skutków prawnych.

Może to polegać na tym, że adresat oświadczenia woli w ogóle nie ma zamiaru wywołania określonych skutków prawnych, np. zawierając umowę o pracę wiedział, że nie będzie jej świadczył, a pracodawca zgadzał się na to. Taka umowa o pracę jest bezwzględnie nieważna – czyli tak jakby nigdy nie została zawarta w świetle prawa.

Nie wymaga się przy tym, aby to sąd stwierdził te nieważność, bo zachodzi ona z mocy samego prawa. Strony mogą również chcieć wywołać inne skutki prawne, niż rzeczywiste, np. składający oświadczenie dla pozoru oraz jego adresat chcą powstania skutków prawnych właściwych dla umowy o dzieło, treść pozornego oświadczenia woli wskazuje jednak na skutki umowy o pracę.

Konieczną przesłanką pozorności jako wady oświadczenia woli jest świadomość obu stron czynności prawnej braku zamiaru wywołania skutków prawnych wynikających z treści złożonego oświadczenia.

Z kolei umowa o pracę zawarta dla pozoru nie może stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony miały świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy.

Ciąża w kontekście pozorności umowy o pracę

Pracownik, aby uzyskać zasiłek chorobowy, musi być zatrudnionym przez co najmniej 30 dni – jest to tzw. okres wyczekiwania.

Okresu wyczekiwania nie stosuje się wobec kobiet w ciąży. Ciężarna, która zawrze umowę o pracę na dzień przed planowanym terminem porodu może liczyć na uzyskanie zasiłku z ZUS od pierwszego dnia zatrudnienia.

Natomiast, często ZUS takie umowy uważa za pozorne i kwestionuje prawo do uzyskania zasiłku nawet jeżeli ciężarna wykaże, że świadczyła pracę na rzecz pracodawcy przed porodem, a pracodawca z jej pracy skorzystał.

Sam fakt zawarcia umowy o pracę przez kobietę w ciąży w celu uzyskania nawet w niedalekiej przyszłości świadczeń z ubezpieczenia społecznego nie świadczy jednak ani o zamiarze obejścia prawa, ani nie przesądza o naruszeniu zasad współżycia społecznego.

Ciąża w kontekście pozorności umowy może mieć znaczenie jedynie wtedy, gdyby w momencie zawarcia umowy o pracę w sposób oczywisty wykluczała możliwość świadczenia pracy przez pracownicę – wyrok z dnia 10 lutego 2016 r. Sądu Apelacyjnego w Białymstoku (sygn.akt III AUa 859/15).

Natomiast, samo podpisanie przez kobietę będącą w ciąży umowy o pracę, bez realnego świadczenia pracy na stanowisku managera w pełnym wymiarze czasu pracy, w firmie jednoosobowej, nieprowadzącej seryjnej działalności produkcyjnej, mogło być ocenione za pozór zatrudnienia na utworzonym dla niej stanowisku w sposób intencjonalnie zmierzający do obejścia prawa pracy z ewidentnym zamiarem skorzystania z nienależnych świadczeń z ubezpieczeń społecznych, które nie przysługiwały bez wykazania realnego tytułu podlegania pracowniczym ubezpieczeniom. – Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 12 stycznia 2021 r. II USK 3/21.

Nawiązanie stosunku pracy, a choroba pracownika

Świadomość złego stanu zdrowia, który będzie uniemożliwiać świadczenie pracy może być czynnikiem przemawiającym za pozornością oświadczenia woli pracownika, co potwierdza orzecznictwo.

Zgodnie z art. 22 § 1 Kodeksu pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju. Natomiast,  choroba w rozumieniu prawa ubezpieczeń społecznych to czasowa niezdolność do wykonywania pracy.

Jeżeli więc pracownik wie, że jest chory i jego stan zdrowia nie pozwala mu wykonywać pracy, a pracodawca jest świadom tego stanu zdrowia, to rzeczywistym zamiarem stron z pewnością nie była chęć realizacji umowy o pracę.

O ile nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował, o tyle nie wystarcza do tego jakakolwiek praca, gdyż znaczenie ma dopiero praca wykonywana w ramach stosunku pracy.

Pozorność umowy wynikająca z art. 83 Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 Kodeksu pracy zachodzi, gdy mimo zawarcia umowy, praca nie jest w ogóle świadczona, ewentualnie okoliczności faktyczne jej wykonywania nie wypełniają cech stosunku pracy.

Jeżeli pracownik wiedział lub miał podejrzenie, że jest chory, a pracodawca miał możliwość weryfikacji jego stanu zdrowia np. wskazywały na to wyniki badań, to należy uznać, że oświadczenia woli o zawarciu umowy o pracę zostały złożone wyłącznie na pozoru.

Jeżeli strony od początku wiedziały, że umowa ta nie mogła być realizowana ze względu na niedyspozycję jednej ze stron, to umowa zostanie uznana za pozorną – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 lutego 2000 r. (sygn. akt II UKN 359/99).

Zatrudnienie członka rodziny w kontekście pozorności umowy o pracę

Umowy o pracę nie można podważyć nawet jeżeli została zawarta z osobą z kręgu najbliższej rodziny, o ile tylko relacja pomiędzy stronami spełniała cechy stosunku pracy, a pracownik-członek rodziny świadczył pracę na rzecz pracodawcy-członka rodziny.

W razie faktycznego świadczenia pracy przez pracownika i wypłacania mu wynagrodzenia oraz wykonywania przez pracodawcę innych, typowych obowiązków kierowniczych, nie można uznać, że strony od początku nie zamierzały wywołać jakichkolwiek skutków prawnych umowy o pracę, a jedynie chciały stworzyć u osób trzecich przekonanie, że takie skutki powstają.

Takie stanowisko potwierdza w swoim wieloletnim orzecznictwie Sąd Najwyższy: „W odniesieniu do faktu powinowactwa, to ten aspekt sam w sobie nie eliminuje możliwości pracowniczego zatrudnienia.” – Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 23 marca 2021 r. III USK 80/21.

Unieważnienie może być uzasadnione jedynie zamiarem obejścia prawa przez strony poprzez dokonanie fikcyjnego zatrudnienia. Jeżeli pracodawca skorzystał z pracy świadczonej przez pracownicę, to nie mają znaczenia łączące ich więzy krwi i stan zdrowia kobiety – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 2004 r. (sygn. akt II UK 365/03).

Konsekwencje uznania umowy o pracę za pozorną przez ZUS

Osoba zgłaszająca pracownika do ubezpieczenia (pracodawca, księgowa pracodawcy) musi wskazać istnienie stosunku prawnego będącego tytułem do ubezpieczenia. Do wykazania stosunku pracy wystarczy pisemna umowa o pracę. Informacje zawarte w przedstawionym dokumencie nie są jednak wiążące dla ZUS.

Sąd Najwyższy stwierdził, że podleganie ubezpieczeniu społecznemu wynika z faktycznego zatrudnienia, a nie z treści zawartej umowy.

Sąd uznał, że dokument nazwany „umową o pracę” nie stanowi podstawy do objęcia ubezpieczeniem społecznym, jeżeli rzeczywisty stosunek prawny nie odpowiada stosunkowi pracy.

Dokument w postaci umowy o pracę nie jest więc niepodważalnym dowodem na to, że osoby podpisujące go, jako strony umowy, faktycznie złożyły oświadczenia woli o treści zapisanej w dokumencie. – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 2019 r. (sygn. akt I UK 44/18).

ZUS może w drodze decyzji administracyjnej unieważnić tytuł do ubezpieczenia społecznego i nie wypłacić pracownikowi świadczenia za okres choroby, ciąży, bądź innego zdarzenia ubezpieczeniowego ze względu na pozorność umowy. ZUS może wydać taką decyzję nawet jeżeli pracodawca płacił za pracownika składki.

Pracownik oraz pracodawca mogą w terminie 30 dni od dnia doręczenia decyzji odwołać się do właściwego sądu za pośrednictwem oddziału ZUS, który wydał decyzję.

ZUS może odwołanie uznać za zasadne, uchylić swoją decyzję i wypłacić świadczenie od dnia złożenia stosownego wniosku. Może także nie uznać odwołania i przekazać taką sprawę do właściwego sądu. Do prawomocnego rozstrzygnięcia tej sprawy przez sąd pracownikowi świadczenie nie przysługuje.

W przypadku jakichkolwiek pytań zapraszamy do kontaktu z Kancelarią. Doświadczeni prawnicy udzielą Państwu wszelkich informacji dotyczących stosunku pracy, jego ewentualnej pozorność, skutków takiej umowy, przygotują niezbędne dokumenty, a także będą reprezentowali Państwa przed sądem pracy, a także Zakładem Ubezpieczeń Społecznych.

          Przygotowali:

          Kamil Dolniak
          młodszy prawnik

          Piotr Sawicki
          adwokat

***

Zakaz konkurencji w umowie o pracę

Pracodawca w celu zabezpieczenia swoich interesów przed zagrażającymi jego działalności zachowaniami zarówno aktualnie zatrudnionych, jak i byłych pracowników może wprowadzić zakaz konkurencji w umowie o pracę [Czytaj dalej…]