Założenia najnowszej wersji projektu ustawy o ochronie sygnalistów – aktualizacja wprowadza istotne zmiany w procedowanym już od lat projekcie.
Kluczową modyfikacją jest zastąpienie dotychczasowej roli Państwowej Inspekcji Pracy, która miała pełnić funkcję wsparcia, przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Jednocześnie wprowadzona zostanie możliwość wydawania przez Rzecznika Praw Obywatelskich zaświadczeń o statusie ochrony dla osób zgłaszających naruszenia.
To ma zapewnić sygnalistom dodatkową warstwę bezpieczeństwa, chroniąc ich przed ewentualnymi represjami w miejscu pracy lub w innych obszarach życia.
Stan prac
Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, oznaczony numerem UC1 i wpisany do wykazu prac legislacyjnych i programowych Rady Ministrów, ma na celu implementację dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r.
Ta dyrektywa ma kluczowe znaczenie dla poprawy egzekwowania prawa i polityk Unii Europejskiej w różnych dziedzinach.
Jej celem jest ustanowienie wspólnych minimalnych norm, które zapewnią odpowiedni poziom ochrony dla osób zgłaszających naruszenia prawa UE, zwanych „sygnalistami”.
Sygnaliści to osoby, które zgłaszają informacje o naruszeniach prawa UE, uzyskane w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych.
Ustanowienie skutecznych zasad i procedur ochrony tych osób jest kluczowe dla zapewnienia bezpieczeństwa i zachęcania do zgłaszania nieprawidłowości, co jest istotne dla przestrzegania prawa i przejrzystości w Unii Europejskiej.
Należy podkreślić, że obowiązek wdrożenia przepisów dyrektywy do krajowego porządku prawnego upłynął już 17 września 2021 r. Oznacza to, że wprowadzenie projektowanej ustawy jest nie tylko krokiem w kierunku zgodności z normami UE, ale także odpowiedzią na opóźnienie w transpozycji dyrektywy do prawa polskiego.
Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, w związku z pilną potrzebą wdrożenia dyrektywy 2019/1937 Parlamentu Europejskiego i Rady (UE), oraz trwającym postępowaniem przeciwko Polsce prowadzonym przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, jest traktowany priorytetowo.
Dodatkowym czynnikiem przyspieszającym proces legislacyjny jest fakt, że projekt przeszedł już większość etapów procedury legislacyjnej w poprzedniej kadencji Rządu.
W związku z tym zaproponowano zastosowanie specjalnego trybu procedowania – trybu odrębnego, który pozwala na bezpośrednie przekazanie projektu do rozpatrzenia przez Stały Komitet Rady Ministrów.
Procedowanie projektu w trybie pilnym
W obecnej wersji projektu ustawy wprowadzono znaczące zmiany, w tym zastąpienie Państwowej Inspekcji Pracy, pełniącej dotychczas rolę organu wsparcia, przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Ta zmiana stanowi powrót do pierwotnej wersji projektu, która była opracowana po uzgodnieniach międzyresortowych, opiniowaniu i konsultacjach publicznych.
Dodatkowo, wprowadzono możliwość – a nie obowiązek – wydawania zgłaszającemu zaświadczeń o podleganiu ochronie przewidzianej w projektowanej ustawie.
Ustawa ma wejść w życie po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia.
Po tym terminie, podmioty prawne, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organy publiczne będą zobowiązane do wdrożenia odpowiednich kanałów zgłoszeń w terminie kolejnego miesiąca.
Planowane jest także uzupełnienie Oceny Skutków Regulacji (OSR) w zakresie skutków finansowych związanych z wyznaczeniem Rzecznika Praw Obywatelskich jako instytucji odpowiedzialnej za udzielanie wsparcia osobom zgłaszającym naruszenia prawa oraz przyjmowanie zgłoszeń.
Ma to na celu zapewnienie przejrzystości finansowej i efektywnej realizacji nowych obowiązków przez Rzecznika Praw Obywatelskich.
Kluczowe założenia najnowszej wersji projektu ustawy o ochronie sygnalistów
Ustawa ma zapewnić wszechstronną ochronę dla szerokiego spektrum osób, które zgłaszają lub ujawniają informacje o naruszeniach prawa.
Ochrona ta obejmuje nie tylko pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę, ale także osoby wykonujące pracę w ramach innych form prawnych, takich jak umowy cywilnoprawne, działalność gospodarcza, kontrakty menedżerskie, wolontariat, staże, praktyki, a nawet służbę wojskową.
Również osoby współpracujące z podmiotami prawnymi, jak wykonawcy, podwykonawcy, dostawcy, akcjonariusze, wspólnicy oraz członkowie organów prawnych, są objęte tą ochroną.
Zasadniczo, projekt ustawy wyklucza możliwość narażenia zgłaszającego na uszczerbek lub zarzut w związku z dokonaniem zgłoszenia lub ujawnieniem publicznym naruszeń prawa.
Ponadto wzmocniono sytuację prawną, w przypadku postępowań sądowych dotyczących zgłaszającego, poprzez odwrócenie ciężaru dowodu.
To oznacza, że w przypadkach związanych z naruszeniem zasady równego traktowania w zatrudnieniu, to pracodawca musi udowodnić, że nie doszło do dyskryminacji.
Zgłaszający będzie miał również prawo do dochodzenia odszkodowania w pełnej wysokości, jeśli wobec niego zostaną podjęte działania odwetowe.
Co do kwestii zgłaszania naruszeń, ustawa przewiduje możliwość korzystania zarówno z wewnętrznych kanałów zgłoszeń, utworzonych przez podmioty prywatne i publiczne, jak i z zewnętrznych kanałów zgłoszeń do odpowiednich organów państwa, a także z ujawnienia publicznego.
W ustawie zostaną szczegółowo określone wymagania dotyczące utworzenia i organizacji tych kanałów zgłoszeń.
Dodatkowo, w kontekście zewnętrznych kanałów zgłoszeń, ustawa ma regulować procedury i rozwiązania organizacyjne dotyczące zgłaszania naruszeń do odpowiednich organów państwa, w tym obowiązek weryfikacji zgłoszeń i podjęcia działań następczych.
To wiąże się ściśle z możliwością utworzenia instytucji centralnej do spraw zgłaszających naruszenia prawa, co przewiduje dyrektywa 2019/1937.
RPO, a nie PIP, będzie wspierać sygnalistów
Według informacji podanej przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej (MRPiPS), w ramach projektowanej ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) ma pełnić funkcję instytucji wspierającej sygnalistów.
Powierzenie tej roli RPO uznano za zasadne, ponieważ RPO będzie mógł łączyć przyjmowanie zgłoszeń z funkcją udzielania wsparcia i informacji osobom zgłaszającym naruszenia.
Wybór RPO jako instytucji wspierającej jest uzasadniony jego konstytucyjną rolą w ochronie praw obywateli oraz gwarantowaną niezależnością i niezawisłością.
RPO działa niezależnie od innych organów państwowych i odpowiada przed Sejmem, co jest zgodne z art. 210 Konstytucji RP.
Ponadto, każdy ma prawo zwrócić się do RPO o pomoc w ochronie swoich praw naruszonych przez organy władzy publicznej (zgodnie z art. 80 Konstytucji RP).
RPO, zgodnie z ustawą z dnia 15 lipca 1987 roku, stoi na straży wolności i praw człowieka oraz obywatela, w tym również na straży realizacji zasady równego traktowania.
Współpracuje on z innymi organami i instytucjami, takimi jak Rzecznik Praw Dziecka, Rzecznik Małych i Średnich Przedsiębiorców, czy Europejski Rzecznik Praw Człowieka.
RPO posiada doświadczenie w obszarze ochrony praw obywatelskich, zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym, a także w realizacji zadań związanych z ochroną praw w specyficznych obszarach, na przykład jako Krajowy Mechanizm Prewencji.
Projektowana ustawa przewiduje, że RPO będzie nie tylko udzielać informacji i wsparcia zgłaszającym naruszenia prawa, ale także przyjmować zgłoszenia zewnętrzne.
Do zadań RPO będzie należało przyjęcie i wstępna weryfikacja zgłoszeń, a następnie przekazanie ich do odpowiednich instytucji publicznych do merytorycznego zbadania. Instytucje, do których RPO przekaże zgłoszenie, będą miały obowiązek przekazania zgłaszającemu informacji zwrotnej i podjęcia odpowiednich działań następczych, a także poinformowania RPO o podjętych działaniach.
Odbiorcy zgłoszeń
W ramach projektowanej ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, obok Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) jako instytucji wspierającej, również inne organy publiczne będą mogły z własnej inicjatywy przyjmować zgłoszenia zewnętrzne.
Dotyczy to przede wszystkim naruszeń w dziedzinach, które leżą w zakresie ich działania.
Taka elastyczność pozwoli na funkcjonowanie wyspecjalizowanych kanałów przyjmowania zgłoszeń, co będzie korzystne w przypadkach, gdzie liczba spraw, ich specyfika lub potrzeby w określonym obszarze działania organu publicznego tego wymagają.
Zadania instytucji wsparcia, czyli RPO, nie będą obejmowały pełnej merytorycznej weryfikacji zgłoszenia.
RPO nie będzie dublował zadań innych organów właściwych w sprawie, lecz będzie koncentrował się na nadaniu zgłoszeniu właściwego biegu oraz udzieleniu zgłaszającemu wsparcia i niezbędnych informacji.
Instytucja wspierająca dokona wstępnej weryfikacji zgłoszenia i przekaże je organowi właściwemu do podjęcia dalszych działań.
Taka rola instytucji wsparcia jest korzystna dla zgłaszającego, ponieważ osoba zgłaszająca naruszenie często nie dysponuje dostateczną wiedzą o szczegółowym zakresie działania organów publicznych właściwych do zajęcia się sprawą.
Szeroki zakres przedmiotowy „naruszenia” w rozumieniu dyrektywy 2019/1937 sprawia, że istnienie instytucji wsparcia ułatwi zgłaszającym trafienie ze swoim zgłoszeniem do odpowiedniego organu.
Każdy organ publiczny prowadzący zewnętrzne kanały zgłoszeń będzie obowiązany do przekazania zgłoszenia do organu właściwego, jeśli uzna, że sam nie jest właściwy do jego zweryfikowania i podjęcia ewentualnych dalszych działań następczych.
Organy publiczne przyjmujące zgłoszenia zewnętrzne będą musiały wdrożyć określone minimum rozwiązań proceduralnych i organizacyjnych w zakresie przyjmowania, weryfikacji zgłoszeń oraz komunikacji ze zgłaszającymi.
Projekt ustawy przewiduje również odpowiednie rozwiązania organizacyjne, mające na celu zapewnienie niezależności i autonomiczności zewnętrznych kanałów zgłoszeń.
Przyjmowaniem zgłoszeń zewnętrznych oraz ich dalszym przetwarzaniem będą zajmować się wyłącznie upoważnieni pracownicy organu, którzy będą zobowiązani do zachowania w tajemnicy wszelkich informacji uzyskanych w związku z obsługą zgłoszenia.
Elastyczny tryb rozpatrywania zgłoszeń
Projektowana ustawa ma na celu uregulowanie procedur związanych ze zgłaszaniem naruszeń oraz komunikacją ze zgłaszającymi.
Ustawa określi zasady przyjmowania zgłoszeń oraz procedury przekazywania informacji zwrotnych do zgłaszających o podjętych działaniach następczych.
Te regulacje będą koncentrować się na relacji ze zgłaszającym, ułatwiając im zrozumienie statusu ich zgłoszenia i podejmowanych działań.
Jednakże, ustawa nie będzie obejmować trybu rozpatrywania otrzymanych zgłoszeń, tj. badania informacji o zarzucanym naruszeniu oraz zakresu i rodzaju czynności podejmowanych w tym zakresie, włącznie z ewentualnym wszczęciem postępowania przeciwko potencjalnemu naruszycielowi.
To oznacza, że szczegółowe procedury badania zgłoszeń pozostaną w gestii odpowiednich organów publicznych, które będą działać zgodnie z obowiązującymi ich przepisami i procedurami.
Zgodnie z ustawą, organ publiczny właściwy do podjęcia działań następczych będzie wydawał, na żądanie zgłaszającego, zaświadczenie potwierdzające, że zgłaszający podlega ochronie przewidzianej w rozdziale 2 ustawy. Stanowi to dodatkową gwarancję dla zgłaszających, podkreślającą ich ochronę prawną.
W zakresie ujawnienia publicznego, ustawa definiuje je jako szeroko rozumiane podanie informacji o naruszeniu do wiadomości publicznej.
Jednakże, ujawnienie informacji bezpośrednio do prasy, zgodnie z przepisami krajowymi, nie będzie podlegało regulacjom ustawy, co jest zgodne z dyrektywą 2019/1937.
Ustawa określa także, że ujawnienie publiczne może wiązać się z ochroną pod pewnymi warunkami. Na przykład, gdy zgłaszający dokona najpierw zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego, a w odpowiedzi na te zgłoszenia nie zostaną podjęte żadne odpowiednie działania w przewidzianym terminie.
Zgłaszający dokonujący ujawnienia publicznego będzie również podlegał ochronie, jeśli ma uzasadnione podstawy sądzić, że naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie dla interesu publicznego, lub gdy grożą mu działania odwetowe w odpowiedzi na zgłoszenie zewnętrzne.
Te zasady odzwierciedlają wymogi art. 15 dyrektywy 2019/1937, zapewniając, że zgłaszający są chronieni również w przypadku konieczności ujawnienia informacji w sposób publiczny.
Założenia najnowszej wersji projektu ustawy o ochronie sygnalistów – podsumowanie
Nowa ustawa o sygnalistach powinna wejść w życie po upływie jednego miesiąca od daty jej ogłoszenia.
Jest to istotne, aby wszystkie zainteresowane strony miały czas na przygotowanie się do zmian i dostosowanie do nowych przepisów.
Po wejściu ustawy w życie, podmioty prawne, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organy publiczne będą miały obowiązek wdrożenia odpowiednich kanałów zgłaszania naruszeń w terminie miesiąca od dnia wejścia w życie ustawy.
To ma na celu stworzenie skutecznego i przystępnego systemu zgłaszania, który zachęca do mówienia o naruszeniach i zapewnia odpowiednie środki ochrony dla sygnalistów.
Zmiany w projekcie ustawy idą w kierunku wzmocnienia ochrony praw sygnalistów i promowania transparentności oraz odpowiedzialności w różnych sektorach.
Jest to zgodne z rosnącą międzynarodową tendencją do zapewniania lepszej ochrony osobom zgłaszającym naruszenia, co jest kluczowe dla zwalczania korupcji i innych form nadużyć.
Przygotował:
Piotr Sawicki
adwokat
Zdjęcia: Tobias Cornille, Pressmaster
***
Sprawdzenie przeszłości pracownika w Krajowym Rejestrze Karnym
W jakich sytuacjach możliwe jest sprawdzenie przeszłości pracownika w Krajowym Rejestrze Karnym?
W dzisiejszym zglobalizowanym i szybko zmieniającym się środowisku biznesowym, proces weryfikacji pracowników nabiera coraz większego znaczenia, stając się kluczowym elementem strategii zarządzania ryzykiem i bezpieczeństwem organizacji [Czytaj dalej…]
