Ustawa o ochronie sygnalistów

Założenia do projektu ustawy o ochronie sygnalistów

Termin na implementację Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii upływa dnia 17 grudnia 2021 roku.

Jedynie w przypadku podmiotów w sektorze prywatnym, które zatrudniają od 50 do 249 pracowników, implementacja dyrektywy w zakresie obowiązku ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń powinna nastąpić do dnia 17 grudnia 2023 r.

Wszystkie państwa członkowskie, w tym Polska, do tej daty mają obowiązek wdrożyć przepisy Dyrektywy. Projekt ustawy trafił już do konsultacji i opiniowania.

Kto będzie podlegał ochronie?

Ustawa o ochronie sygnalistów w swoich założeniach projektowych przewiduje szeroki katalog osób, którym przysługiwały będą gwarancje i środki prawne.

Ochronie podlegać będzie każda osoba dokonująca zgłoszenia naruszenia, niezależnie od podstawy i formy zatrudnienia (m.in. umowa o pracę, umowa cywilnoprawna, prowadzenie działalności gospodarczej przez osobę fizyczną, kontrakt menedżerski, wolontariat, staż i praktyka), w tym także osoba świadcząca pracę na rzecz podmiotów, z którymi pracodawca utrzymuje relacje gospodarcze, jak wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy oraz inne osoby zgłaszające informacje o naruszeniach w kontekście związanym z pracą, jak akcjonariusze i wspólnicy oraz członkowie organów osoby prawnej.

Zgodnie z dyrektywą ochroną będą objęte również osoby dokonujące zgłoszenia, których stosunek pracy ustał lub dopiero ma zostać nawiązany.

Mimo tego szerokiego katalogu osób, które obejmie ochrona, ustawa uwzględni odmienności statusu prawnego wyżej wymienionych osób wynikające z formy świadczenia pracy oraz relacji prawnej z drugą stroną.

Szczególna ochrona sądowa

Sytuacja prawna zgłaszającego ma zostać wzmocniona na gruncie ewentualnych postępowań sądowych dotyczących zgłaszającego poprzez odwrócenie ciężaru dowodu.

Oznacza to, że to na pracodawcy będzie ciążył obowiązek udowodnienia, że nie dopuścił się zarzucanych mu przez sygnalistę czynów. Przypomnijmy, że instytucja taka funkcjonuje w Kodeksie pracy w postępowaniach z tytułu naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu.

Szczególną ochroną objętą zostaną także osoby świadczące pracę w oparciu o stosunek cywilnoprawny. W przypadku, gdyby zatrudniający będzie chciał rozwiązać taki stosunek z powodu zgłoszenia, jego jednostronna czynność będzie bezskuteczna.

Uprawnienia zgłaszającego

Zgłaszający będzie miał prawo dochodzenia odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne wynagrodzenie za pracę (zgodnie z rozporządzeniem w 2022 r. wyniesie ono 3010 zł).

W związku z dokonaniem zgłoszenia wyłączone zostaną:

• możliwość nałożenia na zgłaszającego odpowiedzialności za szkodę poniesioną przez kogokolwiek,
• sposób wszczęcia lub prowadzenia wobec zgłaszającego postępowania dyscyplinarnego,
• możliwość wszczęcia lub prowadzenia wobec zgłaszającego postępowania w przedmiocie zniesławienia lub naruszenia dóbr osobistych,
• możliwość odmowy przyznania, ograniczenia lub odebrania uprawnienia, zezwolenia, koncesji lub ulgi z powodu zgłoszenia.

Wprowadzona zostanie sankcja bezskuteczności czynności prawnej obejmującej wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia stosunku prawnego będącego podstawą świadczenia usług lub towarów.

Wprowadzona zostanie także sankcja nieważności postanowień umów o pracę i innych aktów objętych prawem pracy oraz czynności cywilnoprawnych w zakresie, w jakim bezpośrednio lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia.

Bezpośrednim uprawnieniem zgłaszającego będzie możliwość monitorowania toku sprawy, tj. uzyskania informacji zwrotnych co do działań następczych w przypadku zgłoszeń wewnętrznych i zewnętrznych.

Dokonanie zgłoszenia

Ustawa położy nacisk na zachowanie wymaganego trybu dokonania zgłoszenia określonego w przepisach dyrektywy, tj. wykorzystanie przewidzianych w tym zakresie kanałów zgłoszeń.

Zgłaszający powinien mieć uzasadnione podstawy, by przyjmować, że informacja o naruszeniu jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia.

Zgłoszenia naruszenia prawa będzie można dokonać za pomocą:

1. wewnętrznych kanałów zgłoszeń utworzonych przez podmioty prywatne oraz publiczne,
2. zewnętrznych kanałów zgłoszeń do odpowiednich organów państwa,
3. ujawnienia publicznego.

Co istotne, zgłoszenia będą mogły dotyczyć nie tylko wymienionych obszarów regulowanych przez prawo unijne, ale też krajowe:

• zamówienia publiczne,
• usługi, produkty i rynki finansowe,
• zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
• bezpieczeństwo produktów,
• bezpieczeństwo transportu,
• ochrona środowiska,
• ochrona radiologiczna i bezpieczeństwo jądrowe,
• bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt,
• zdrowie publiczne,
• ochrona konsumentów,
• ochrona prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych.

Wewnętrzne kanały zgłoszeń

Przepisom ustawy, w zakresie obowiązku ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń, podlegać będą podmioty sektora publicznego i prywatnego zatrudniające co najmniej 50 pracowników.

Podmioty działające w sektorze finansowym będą miały obowiązek ustanowienia wewnętrznych kanałów zgłaszania naruszeń. Niezależnie od tego, czy należą do sektora publicznego, czy prywatnego oraz niezależnie od liczby zatrudnionych pracowników. Dla pozostałych podmiotów utworzenie wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń nie będzie obligatoryjne.

Wewnętrznej procedurze zgłaszania naruszeń i podejmowania działań następczych nadany zostanie charakter wewnątrzzakładowego źródła prawa pracy.

Jego treść będzie przedmiotem uzgodnień z zakładowymi organizacjami związkowymi albo przedmiotem konsultacji z przedstawicielami pracowników (jeśli u danego pracodawcy nie działają zakładowe organizacje związkowe).

Pracodawca będzie obowiązany zapewnić właściwą organizację przyjmowania i weryfikacji zgłoszeń, w tym ochronę poufności tożsamości osoby dokonującej zgłoszenia i osoby, której dotyczy zgłoszenie.

Zewnętrzne kanały zgłoszeń

W założeniach do projektu ustawy odrzucono koncepcję powołania nowej instytucji centralnej do spraw zgłaszających naruszenia prawa, której możliwość istnienia przewiduje dyrektywa 2019/1937. Organem publicznym do przyjmowania zgłoszeń ma zostać Rzecznik Praw Obywatelskich.

Rolą RPO będzie zarówno udzielanie informacji i wsparcia zgłaszającym naruszenia prawa, jak i przyjmowanie zgłoszeń zewnętrznych. RPO będzie przekazywał zgłoszenie do instytucji, która obowiązana będzie do udzielenia zgłaszającemu informacji zwrotnej, podjęcia działań następczych oraz do przekazania RPO kompleksowych informacji dotyczących działań podjętych w związku ze zgłoszeniem.

Obok RPO zadania przyjmowania zgłoszeń zewnętrznych będą mogły realizować z własnej inicjatywy także inne organy publiczne. Takie rozwiązanie nie tylko niesie ze sobą ryzyko powielania analizy raportów w tej samej sprawie, ale również ryzyko potencjalnych sporów kompetencyjnych.

Jednocześnie wprowadzenie wiele kanałów do przyjmowania zgłoszeń pociąga za sobą zaangażowanie dużej grupy urzędników, co zwiększa ryzyko ujawnienia tożsamości sygnalisty i może wydłużyć czas rozpatrywania zgłoszeń.

Ujawnienie publiczne

Publiczne ujawnienie rozumiane będzie jako podanie informacji o naruszeniu do wiadomości publicznej, jednakże regulacjom ustawy nie będą podlegały przypadki ujawnienia informacji bezpośrednio do prasy.

Ujawnienie publiczne będzie wiązało się z ochroną tylko wówczas, gdy ujawniający dokona w pierwszej kolejności zgłoszenia wewnętrznego i zewnętrznego lub od razu zgłoszenia zewnętrznego, ale w odpowiedzi na zgłoszenie nie zostaną podjęte w terminie żadne odpowiednie działania.

Wyjątek będą stanowiły przypadki, gdy osoba ma uzasadnione podstawy, by sądzić, że naruszenie może stanowić bezpośrednie lub oczywiste zagrożenie dla interesu publicznego lub w przypadku dokonania zgłoszenia zewnętrznego grozić jej będą działania odwetowe lub istnieje niewielkie prawdopodobieństwo skutecznego zaradzenia naruszeniu z uwagi na szczególne okoliczności sprawy.

Przygotowali:

Piotr Sawicki
adwokat

Karolina Staroń
młodszy prawnik

***

Po przeczytaniu: „Ustawa o ochronie sygnalistów”, zapraszamy również do lektury:

• Obowiązki pracodawców dotyczące ochrony sygnalistów
• Ochrona sygnalistów